Χ.Κουρουνιώτης: Σκέψεις για τη μεταρρύθμιση

Η Ανώτατη Εκπαίδευση στην Ελλάδα βρίσκεται σε κρίσιμη κατάσταση, και απαιτούνται ριζικές αλλαγές στο σύστημα που δημιουργήθηκε με το νόμο 1268/82 και όσους ακολούθησαν. Γι’ αυτό η στάση μας στην προοπτική της μεταρρύθμισης που εξήγγειλε η κυβέρνηση πρέπει να είναι προς τη βελτίωση των προτάσεων με τη συμπλήρωση των παραλήψεων και την αποτροπή των λανθασμένων επιλογών, και όχι η προσπάθεια συνολικής ματαίωσης της μεταρρύθμισης.

Η συζήτηση έχει επικεντρωθεί στις προτάσεις του υπουργείου για το ζήτημα της διοίκησης των ιδρυμάτων, οι οποίες εγείρουν σοβαρό θέμα συνταγματικότητας. Ο τρόπος ανάδειξης των πρυτανικών αρχών είναι ένα από τα προβλήματα διοίκησης του ελληνικού πανεπιστημίου, αλλά δεν είναι το μοναδικό. Οι προτάσεις του υπουργείου, εκτός από την αμφίβολη συνταγματικότητά τους, θα είναι και αναποτελεσματικές εάν δεν συνδυαστούν με αλλαγές στην οικονομική διαχείριση και τη στελέχωση των διοικητικών υπηρεσιών των ιδρυμάτων. Το δημόσιο λογιστικό εμποδίζει την αποτελεσματική διαχείριση των πόρων, επιβάλλει τη λογική της απορρόφησης και οδηγεί τελικά σε παράλογες σπατάλες.

Μία άλλη γενική παρατήρηση για τις προτάσεις του υπουργείου είναι η συμπλεγματική αντιμετώπιση της «διεθνούς συμμετοχής». Ενώ η συμμετοχή επιστημόνων από το εξωτερικό είναι απαραίτητη σε ορισμένες διαδικασίες αξιολόγησης, και μπορεί να είναι χρήσιμη σε άλλες, με το να προτείνεται ως υποχρεωτική στις περισσότερες λειτουργίες των πανεπιστημίων υποβαθμίζεται η ίδια η σημασία της καθώς θα μετατραπεί σε μία τυπική συμμετοχή «μονίμων ξένων συμβούλων» οι οποίοι θα είναι πάντα πρόθυμοι και διαθέσιμοι να κρίνουν τους έλληνες συναδέλφους τους και τις δραστηριότητές τους.

Η μαζικοποίηση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, η οποία είναι απαραίτητη σε κάθε σύγχρονη κοινωνία, έγινε στην Ελλάδα χωρίς σχέδιο, με ανορθολογικά, κυρίως πελατειακά, κριτήρια. Όμως, σε κάθε περίπτωση η μαζικοποίηση της ανώτατης εκπαίδευσης συνεπάγεται τη διαφοροποίηση του ρόλου των πανεπιστημίων. Το θεσμικό πλαίσιο πρέπει όχι απλώς να επιτρέπει αλλά να ενθαρρύνει τα ιδρύματα να διαμορφώσουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στον εκπαιδευτικό και ερευνητικό προσανατολισμό τους. Η συμμετοχή μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού στην τριτοβάθμια εκπαίδευση φέρνει στα πανεπιστήμια φοιτήτριες και φοιτητές με διαφορετικούς στόχους και ενδιαφέροντα από αυτούς που εκπαιδεύονταν στο πανεπιστήμιο του παρελθόντος. Τα προγράμματα σπουδών των πανεπιστημίων δεν μπορεί να αγνοούν αυτές τις αλλαγές στο φοιτητικό πληθυσμό.

Διοίκηση

Η απαίτηση για αυτοδιοίκηση των πανεπιστημίων, η οποία στην Ελλάδα είναι κατοχυρωμένη στο Σύνταγμα, πηγάζει από την ανάγκη ακαδημαϊκής ελευθερίας στην αναζήτηση της επιστημονικής αλήθειας. Σε αντάλλαγμα για το προνόμιο της ακαδημαϊκής ελευθερίας η ακαδημαϊκή κοινότητα αναλαμβάνει την υποχρέωση τήρησης των κανόνων ακαδημαϊκής δεοντολογίας. Καθώς το πανεπιστήμιο αποκτά συνεχώς πιο κεντρικό ρόλο στις σύγχρονες κοινωνίες, με πολλαπλές διασυνδέσεις με την οικονομία, ενισχύεται η απαίτηση κοινωνικής λογοδοσίας εκ μέρους της ακαδημαϊκής κοινότητας. Στο σύγχρονο πανεπιστήμιο στο διεθνή χώρο η αυτοδιοίκηση συνδυάζεται με την αξιολόγηση και τη συμμετοχή εξωτερικών παραγόντων, με συμβουλευτικές ή και αποφασιστικές αρμοδιότητες. Στην Ελλάδα το Σύνταγμα δεν επιτρέπει τη συμμετοχή εξωτερικών παραγόντων με αποφασιστικές αρμοδιότητες. Μπορεί όμως να υπάρχει περιορισμένη συμμετοχή εξωτερικών παραγόντων σε ένα όργανο εποπτείας και στρατηγικού σχεδιασμού, ώστε να ενισχύεται η διαφάνεια στη λειτουργία και η κοινωνική λογοδοσία των ιδρυμάτων.

Ο Πρύτανης, ως εκτελεστικός διευθυντής και ταυτόχρονα πρόεδρος της Συγκλήτου, έχει εξέχοντα ρόλο στη διοίκηση του ιδρύματος. Η διαδικασία επιλογής του είναι ένα από τα κρίσιμα ζητήματα που καθορίζουν τη λειτουργία του ιδρύματος. Εκτός από τα προβλήματα της σύνθεσης του εκλεκτορικού σώματος και των πελατειακών σχέσεων που αναπτύσσονται με ομάδες φοιτητών, και αποτελούν ελληνική ιδιαιτερότητα, τίθεται γενικά το ζήτημα κατά πόσον η εσωτερική δυναμική του ιδρύματος μπορεί πάντα να προσφέρει την κατάλληλη επιλογή, ή μήπως είναι προτιμότερο να υπάρχει η δυνατότητα αναζήτησης πρύτανη και εκτός του ιδρύματος. Επίσης είναι απαραίτητη η δυνατότητα ανάκλησης του Πρύτανη, σε εξαιρετικές περιπτώσεις.

Η Σύγκλητος, το ανώτατο ακαδημαϊκό όργανο και όργανο λήψης αποφάσεων του ιδρύματος, με τη σημερινή της σύνθεση και την ενασχόληση με εξειδικευμένες διοικητικές, τεχνικές και οικονομικές αρμοδιότητες και καθημερινά ζητήματα, είναι ένα δυσλειτουργικό όργανο, το οποίο δεν μπορεί να εκπληρώσει αποτελεσματικά τον επιτελικό ρόλο της.

Παράλληλα είναι δυνατόν να θεσπιστεί ένα Συμβούλιο, με εποπτικές και συμβουλευτικές αρμοδιότητες, στη σύνθεση του οποίου συμμετέχουν και εξωτερικά μέλη. Το όργανο αυτό λειτουργεί εποπτικά όσον αφορά τη λογοδοσία του ιδρύματος  (υποβολή απολογιστικών στοιχείων, δημοσιονομικό έλεγχο κλπ.) και συμβουλευτικά προς τη Σύγκλητο ως προς το στρατηγικό σχεδιασμό του ιδρύματος.

Εάν δεχθούμε οτι υπάρχουν λόγοι η επιλογή του Πρύτανη να μην γίνεται αποκλειστικά από την ίδια την ακαδημαϊκή κοινότητα, πρέπει να εξασφαλίσουμε την αυτοδιοίκηση του πανεπιστημίου με τη συμμετοχή του ακαδημαϊκού προσωπικού, των φοιτητών και των εργαζομένων, μεσα από τις διαδικασίες επιλογής των ενδιάμεσων οργάνων: Κοσμήτορες, Συμβούλια Σχολών, Πρόεδροι Τμημάτων κλπ. Η ακριβής σύνθεση του εκλεκτορικού σώματος διαμορφώνεται ανάλογα με το επίπεδο του οργάνου.

ΠΡΟΤΑΣΗ

Η σύνθεση της Συγκλήτου να περιοριστεί σε 15 – 30 μέλη, ανάλογα με το μέγεθος του ιδρύματος, και να περιλαμβάνει τον Πρύτανη και τους Κοσμήτορες των Σχολών, εκπροσώπους των μελών ΔΕΠ, από διάφορα Τμήματα εκ περιτροπής, και ένα περιορισμένο αριθμό εκπροσώπων των φοιτητών και των εργαζομένων του ιδρύματος. Ταυτόχρονα πολλές από τις αρμοδιότητες της Συγκλήτου πρέπει να μεταφερθούν σε αναβαθμισμένες υπηρεσίες του ιδρύματος, υπό την εποπτεία του Πρυτανικού Συμβουλίου, το οποίο αποτελείται από τον Πρύτανη, τους Κοσμήτορες και ανώτατους διοικητικούς υπαλλήλους.

Παράλληλα με τη Σύγκλητο, λειτουργεί το Συμβούλιο του ιδρύματος, με εποπτικές και συμβουλευτικές αρμοδιότητες. Το Συμβούλιο αποτελείται κατά τα δύο τρίτα από εκπροσώπους των μελών ΔΕΠ οι οποίοι δεν είναι μέλη της Συγκλήτου, και κατά το ένα τρίτο από εξωτερικούς παράγοντες. Το εύρος των αρμοδιοτήτων του Συμβουλίου και ο τρόπος επιλογής των εξωτερικών μελών του μπορεί να διαφέρουν από ίδρυμα σε ίδρυμα και αποτελούν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της φυσιογνωμίας του.

Ο Πρύτανης, ως υπεύθυνος της ακαδημαϊκής διοίκησης του ιδρύματος, δεν μπορεί να επιλέγεται ερήμην της ακαδημαϊκής κοινότητας, όπως προτείνεται από το υπουργείο. Ακόμη και αν προκριθεί η δυνατότητα επιλογής Πρύτανη εκτός του ιδρύματος, μετά από πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος από το Συμβούλιο, η τελική απόφαση πρέπει να λαμβάνεται από την ακαδημαϊκή κοινότητα, είτε με απ’ ευθείας ψηφοφορία, είτε μέσω της Συγκλήτου. Η ανάκληση του Πρύτανη μπορεί να γίνει σε εξαιρετικές περιπτώσεις, μετά από σύμφωνες αποφάσεις της Συγκλήτου και του Συμβουλίου.

Η Σχολή αποτελεί τον κύριο χώρο οργάνωσης των σπουδών, και συνεπώς το επίπεδο οργάνωσης του ιδρύματος στο οποίο εκπροσωπούνται ισχυρότερα οι εκπαιδευόμενοι. Οι Κοσμήτορες εκλέγονται από την ακαδημαϊκή κοινότητα. Στην ψηφοφορία συμμετέχουν τα μέλη ΔΕΠ, οι φοιτήτριες και οι φοιτητές,  και οι εργαζόμενοι της Σχολής. Οι ψήφοι κάθε ομάδας πολλαπλασιάζονται με συντελεστή βαρύτητας και σταθμίζονται με το ποσοστό συμμετοχής των μελών της ομάδας στην εκλογική διαδικασία.

Καθώς θεωρούμε το Τμήμα ως τη βασική ακαδημαϊκή μονάδα οργάνωσης του ιδρύματος, στη βάση ενός αυτοτελούς επιστημονικού αντικειμένου, προτείνεται οτι οι Πρόεδροι των Τμημάτων εκλέγονται από τα μέλη ΔΕΠ του Τμήματος.

Ακαδημαϊκή οργάνωση και προγράμματα σπουδών

Βασικά προβλήματα σχετικά με την οργάνωση των σπουδών στα ελληνικά πανεπιστήμια είναι

• η ταύτιση του Τμήματος με το πτυχίο και το πρόγραμμα σπουδών, η οποία περιορίζει τις δυνατότητες διεπιστημονικών προγραμμάτων
• η υπερβολική εσωστρέφεια των τμημάτων, και τα συχνά ξεπερασμένα προγράμματα σπουδών
• ο τρόπος εισαγωγής στα προγράμματα σπουδών, οι ανορθολογικές ρυθμίσεις περι μετεγγραφών και η έλλειψη δυνατοτήτων οριζόντιας μετακίνησης των φοιτητών μεταξύ των προγραμμάτων σπουδών μετά την εισαγωγή στο πανεπιστήμιο.
• η απουσία κινήτρων για την ομαλή παρακολούθηση, την καταβολή προσπάθειας για την γρήγορη ολοκλήρωση των σπουδών

Οι προτάσεις του υπουργείου ουσιαστικά καταργούν το Τμήμα, αναθέτοντας την ευθύνη της διοργάνωσης προγραμμάτων σπουδών στις Σχολές, και προβλέπουν την εισαγωγή στη Σχολή και την επιλογή προγράμματος σπουδών μετά το πρώτο έτος.

ΠΡΟΤΑΣΗ

Η βασική ακαδημαϊκή μονάδα οργάνωσης του ιδρύματος είναι το Τμήμα, το οποίο αντιστοιχεί σε ένα αυτοτελές επιστημονικό αντικείμενο. Το Τμήμα έχει την ευθύνη για την προώθηση της εκπαίδευσης και της έρευνας στο συγκεκριμένο επιστημονικό αντικείμενο, μέσα από τη συμμετοχή του σε διαφορετικά προγράμματα σπουδών ή ερευνητικά προγράμματα.

Τα προγράμματα προπτυχιακών σπουδών οργανώνονται από ένα ή περισσότερα Τμήματα, και προσφέρουν ολοκληρωμένες γνώσεις σε ένα επιστημονικό πεδίο ή ένα συνεκτικό συνδυασμό γνώσεων από διαφορετικά επιστημονικά πεδία με συγκεκριμένη στόχευση.

Για παράδειγμα, ένα Τμήμα Μαθηματικών προσφέρει ένα πρόγραμμα σπουδών στα Μαθηματικά (ενδεχομένως με κάποιες κατευθύνσεις) και συνεργάζεται με άλλα Τμήματα στη διοργάνωση προγραμμάτων σπουδών όπως: Μαθηματικά και Επιστήμες της Αγωγής (για εκπαιδευτικούς της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης), Μαθηματικά και Φυσική, Βιολογία και Μαθηματικά, Μαθηματικά και Οικονομικές Επιστήμες, κ.α., ενώ τέλος προσφέρει μαθήματα Μαθηματικών σε πολλά άλλα προγράμματα σπουδών (Φυσικής, Επιστήμης Υπολογιστών, Οικονομικές Επιστήμες, Επιςτήμες της Αγωγής, κ.α.). Ανάλογα ισχύουν για τα περισσότερα Τμήματα των Σχολών Ανθρωπιστικών, Θετικών και Κοινωνικών Επιστημών. Η κατάσταση μπορεί να είναι διαφορετική στις επαγγελματικές Σχολές, όπως αυτές των Επιστημών Υγείας, Επιστημών Αγωγής και στις Πολυτεχνικές.

Οι προτάσεις των Τμημάτων για προγράμματα προπτυχιακών σπουδών πιστοποιούνται από επιτροπή που ορίζει η Σχολή και εγκρίνονται από τη Σύγκλητο. Κάθε πρόγραμμα προπτυχιακών σπουδών διευθύνεται από Επιτροπή Προγράμματος, στην οποία συμμετέχουν μέλη ΔΕΠ από τα Τμήματα που συνεργάζονται στο πρόγραμμα, και εκπρόσωποι των φοιτητών και των φοιτητριών του προγράμματος.

Μεταπτυχιακά προγράμματα: Γιατί να θεσμοθετηθούν Σχολές Μεταπτυχιακών Σπουδών, παράλληλα με τις Σχολές; Η οργάνωση των προγραμμάτων μεταπτυχιακών σπουδών να γίνεται στο πλαίσιο του Τμήματος ή με διατμηματικές συνεργασίες, όπως και για τα προπτυχιακά.

Χρηματοδότηση

Στην παρούσα οικονομική συγκυρία είναι απαραίτητο να εξασφαλιστεί η πιο αποτελεσματική διαχείριση των οικονομικών των πανεπιστημίων. Η επιβολή των κανόνων του δημόσιου λογιστικού δεν επιτρέπει την αποτελεσματική διαχείριση των πόρων των ιδρυμάτων και επιβάλλει τη λογική της απορρόφησης κονδυλίων, που οδηγεί σε μεγάλη σπατάλη. Δυσανάλογα μεγάλο μέρος της δημόσιας χρηματοδότησης κατευθύνεται στην ανορθολογική διαχείριση συγκεκριμένων δαπανών, όπως τα συγγράμματα. Η χορήγηση συνολικής χρηματοδότησης στα ιδρύματα μπορεί να βοηθήσει στην καλύτερη αξιοποίηση των κονδυλίων. Όμως υπάρχει έντονη καχυποψία οτι η αλλαγή του τρόπου χρηματοδότησης θα χρησιμοποιηθεί για μία ακόμη περικοπή των συνολικών κονδυλίων για την τριτοβάθμια εκπαίδευση.

Η χορήγηση συνολικής χρηματοδότησης στα ιδρύματα γίνεται

• κατά ένα μέρος με βάση τον όγκο των δραστηριοτήτων του ιδρύματος (κυρίως αριθμός ενεργών φοιτητών, σταθμισμένος για τα διάφορα πεδία),
• κατά ένα μέρος με βάση ειδικές ανάγκες του ιδρύματος (για παράδειγμα, νέες κτηριακές ή ερευνητικές υποδομές),
• κατά ένα μέρος με βάση την αξιολόγηση του ιδρύματος (είτε ως επιβράβευση αριστείας είτε ως ενίσχυση για την κάλυψη αδυναμίων).

Στην πρόταση του υπουργείου δεν διευκρινίζεται ο τρόπος υπολογισμού της χρηματοδότησης. Αναφέρεται μόνον οτι ένα μέρος αυτής θα γίνεται στη βάση δεικτών «ποιότητας και επιτευγμάτων». Επισημαίνουμε οτι ο υπολογισμός της χρηματοδότησης στη βάση τέτοιων δεικτών εμπεριέχει τον κίνδυνο «να ευδοκιμούν οι δείκτες αλλά να υποτιμάται η εκπαίδευση».

Μία πρόταση για την οικονομική διαχείριση που εν μέρει απελευθερώνει τα οικονομικά των πανεπιστημίων από το δημόσιο λογιστικό και αξίζει να μελετηθεί είναι αυτή του Λ.Παπαγιαννάκη, για την ίδρυση δύο Ειδικών Λογαριασμών:

• του Ειδικού Λογαριασμού Δαπανών Λειτουργίας για τη διαχείρηση του Τακτικού Προϋπολογισμού και των δαπανών μικρών έργων συντήρησης του Προϋπολογισμού Δημοσίων Επενδύσεων,
• του Ειδικού Λογαριασμού Έρευνας και Ανάπτυξης, που αποδέχεται πόρους και εκτελεί δαπάνες που χρηματοδοτούνται από οποιαδήποτε άλλη πηγή.

Για τη μισθοδοσία: Η μισθοδοσία του ΔΕΠ, του μόνιμου προσωπικού και των εργαζομένων με σύμβαση αορίστου χρόνου, να γίνεται κεντρικά. Τα ιδρύματα να μπορούν να διαθέτουν κονδύλια για τη μισθοδοσία εργαζομένων με σύμβαση χρόνου ή για την παροχή κινήτρων παραγωγικότητας ή αριστείας.